Літаратурная мова что это

Розныя вызначэння паняцця

Узаемаадносіны з рознымі дыялектамі

Асаблівую ўвагу трэба звярнуць на ўзаемадзеянне і суадносіны дыялектаў і літаратурнай мовы. Чым гістарычныя асновы тых ці іншых дыялектаў ўстойлівей, тым літаратурнай мове бывае цяжэй аб’яднаць лінгвістычна ўсіх членаў нацыі. Да гэтага часу дыялекты паспяхова канкуруюць з літаратурных мовай у мностве краін, напрыклад у Інданэзіі, Італіі.

Паняцце гэта таксама ўзаемадзейнічае з моўнымі стылямі, якія існуюць у межах любой мовы. Яны ўяўляюць сабой разнавіднасці яго, якія склаліся гістарычна і ў якіх маецца сукупнасць прыкмет. Некаторая частка з іх можа паўтарацца ў іншых розных стылях, але своеасаблівая функцыя і пэўны спалучэнне прыкмет адрознівае адзін стыль ад астатніх. Сёння вялікая колькасць носьбітаў выкарыстоўвае прастамоўнай і гутарковыя формы.

Адрозненні ў развіцці літаратурнай мовы ў розных народаў

У Сярэднія стагоддзі, а таксама ў Новы час ў розных народаў гісторыя літаратурнай мовы развівалася па-рознаму. Параўнаем, напрыклад, ролю, якая была ў лацінскай мовы ў культуры германскіх і раманскіх народаў ранняга Сярэднявечча, функцыі, якія выконваў у Англіі французскі мову да пачатку 14 стагоддзя, узаемадзеянне латыні, чэшскага, польскага моў у 16 стагоддзі і г.д.

Развіццё славянскіх моў

У эпоху, калі фармуецца і развіваецца нацыя, складваецца адзінства літаратурных нормаў. Часцей за ўсё гэта адбываецца спачатку ў пісьмовай форме, але часам працэс можа працякаць адначасова і ў пісьмовай, і ў вуснай. У Рускай дзяржаве перыяду 16-17 стагоддзяў ішла праца па кананізацыі і ўпарадкаванні нормаў дзелавога дзяржаўнай мовы нароўні з фарміраваннем адзіных патрабаванняў гутарковага маскоўскага. Гэты ж працэс адбываецца і ў іншых славянскіх дзяржавах, у якіх ідзе актыўнае развіццё літаратурнай мовы. Для сербскага і балгарскага ён меней характэрны, паколькі ў Сербіі і Балгарыі не было ўмоў, спрыяльных для развіцця дзелавога канцылярскай і дзяржаўнай мовы на нацыянальнай аснове. Руская нароўні з польскім і ў пэўнай меры чэскім з’яўляецца прыкладам нацыянальнага славянскага літаратурнай мовы, які захаваў сувязь з пісьмовым старажытным.

Гісторыя беларускай літаратурнай мовы

Вусная народная творчасць

Фальклор у выглядзе прымавак, прыказак, былін, казак сваімі каранямі сыходзіць у далёкую гісторыю. Ўзоры вуснай народнай творчасці перадаваліся з пакалення ў пакаленне, з вуснаў у вусны, а ўтрыманне іх такім чынам адшліфоўвалі, што заставаліся толькі самыя ўстойлівыя злучэнні, і абнаўляліся моўныя формы па меры таго, як мова развівалася.

І пасля таго як з’явілася пісьменнасць, працягвала існаваць вуснае творчасць. Да сялянскай фальклору ў Новы час дадаўся гарадской і рабочы, а таксама блатны (гэта значыць Турэмна-лагерны) і армейскі. Вусная народная творчасць сёння найбольш шырока прадстаўлена ў анекдотах. Яно ўплывае таксама на пісьмовы літаратурную мову.

Як развіваўся ў Старажытнай Русі літаратурная мова?

Распаўсюджванне і ўвядзенне на Русі пісьменства, якое прывяло да фарміравання літаратурнай мовы, звязваюць звычайна з імёнамі Кірылы і Мяфодзія.

У Ноўгарадзе і іншых гарадах 11-15 стагоддзяў у ходу былі берасцяныя граматы. Асноўную частку з якія захаваліся складаюць прыватныя лісты, якія насілі дзелавы характар, а таксама такія дакументы, як судовыя пратаколы, купчыя, распіскі, завяшчання. Сустракаюцца таксама фальклорныя (навучанні па гаспадарцы, загадкі, школьныя жарты, замовы), літаратурныя і царкоўныя тэксты, а таксама запісы, якія насілі навучальны характар (дзіцячыя крамзолі і малюнкі, школьныя практыкаванні, склады, азбукі).

Уведзеная ў 863 годзе братамі Мяфодзіем і Кірылам царкоўнаславянская пісьменнасць была заснаваная на такой мове, як стараславянская, які адбыўся, у сваю чаргу, ад паўднёваславянскіх дыялектаў, а дакладней, ад староболгарского мовы, яго македонскай дыялекту. Літаратурная дзейнасць гэтых братоў складалася перш за ўсё ў перакладзе кніг Старога і Новага Запавету. Іх вучні перавялі з грэчаскага на царкоўнаславянскую мноства рэлігійных кніг. Некаторыя навукоўцы лічаць, што Кірыла і Мяфодзій ўвялі глаголіцу, а не кірыліцу, а апошняя была распрацавана ўжо іх вучнямі.

царкоўнаславянскую мову

М.В. Ламаносавым ў 18 стагоддзі былі зроблены самыя важныя рэформы літаратурнай мовы нашай краіны, а таксама сістэмы вершаскладання. Ён напісаў у 1739 годзе ліст, у якім сфармуляваў асноўныя прынцыпы вершаскладання. Ламаносаў, полемизируя з Тредиаковским, пісаў пра тое, што неабходна выкарыстоўваць магчымасці нашай мовы замест таго, каб пазычаць з іншых розныя схемы. На думку Міхаіла Васільевіча, вершы пісаць можна мноствам стоп: двусложными (Харэй, ямб), трехсложными (амфібрахій, анапест, дактыль), але ён лічыў, што дзяленне на спондеи і пиррихии няправільна.

Сучасная літаратурная мова ў нашай краіне

Сам паэт між тым паказваў на галоўную ролю ў фарміраванні літаратурнай мовы Н.М. Карамзіна, паколькі гэты слаўны літаратар і гісторык, паводле слоў Аляксандра Сяргеевіча, вызваліў ад чужога прыгнёту рускую мову і вярнуў яму свабоду.

Источник

Літаратурная мова

Літаратурная мова — апрацаваная і ўнармаваная форма агульнанароднай мовы, якая яе носьбітамі лічыцца ўзорнай і абслугоўвае розныя сферы духоўнай і грамадскай дзейнасці (адукацыя, культура, навука, справаводства, сродкі масавай інфармацыі і інш.).
У аснову літаратурнай мовы звычайна кладзецца нейкі дыялект; узбагачаны за кошт іншых дыялектаў нацыянальнай мовы і чужамоўных запазычанняў, замацаваны пісьмова, ён становіцца своеасаблівай нормай зносін пэўнай супольнасці. Асаблівая роля пры гэтым належыць пісьменнікам, якія ў найбольшай ступені ўдзельнічаюць сваёй творчасцю ў выпрацоўцы норм літаратурнай мовы.
Неабходна, аднак, адрозніваць літаратурную мову і мову мастацкай літаратуры, г. зн. ужыванне літаратурнай мовы ў мастацкай літаратуры, або літаратурнае маўленне. Паняцці гэтыя — пры ўсёй іх блізкасці — не тоесныя. Літаратурная мова — паняцце гістарычна зменлівае; новае аблічча літаратурнай мовы можа вельмі моцна адрознівацца ад ранейшага (старажытная і новая латынь, старажытнагрэчаская і новагрэчаская, іўрыт і ідыш, стараанглійская і сучасная англійская, старабеларуская і сучасная беларуская і г. д.). У той жа час у пэўныя перыяды нацыянальнага развіцца ў якасці літаратурнай мовы можа выкарыстоўвацца чужая (арабская — у цюркскіх народаў, латынь — у народаў сярэдневяковай Еўропы, у тым ліку беларусаў, кітайская — у японцаў і карэйцаў, французская і партугальская — у некаторых афрыканскіх народаў, англійская — у народаў Індыі, стараславянская — у рускіх да ХVІІ ст., часткова — у беларусаў і ўкраінцаў і г. д.).
Разам з развіццём нацый і нацыянальнай свядомасці, узнікненнем нацыянальных дзяржаў, набыццём гэтымі дзяржавамі палітычнай незалежнасці нацыянальныя літаратурныя мовы, як правіла, набываюць дзяржаўны статус. Беларуская літаратурная мова існуе ў двух варыянтах: старабеларуская і сучасная.
Старабеларуская літаратурная мова (у свой час яна называлася «руськай», «русінскай», «літоўска-русінскай», «простай», «простым рускім дыялектам» і інш.) на працягу амаль пяці стагоддзяў з’яўлялася дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім, што было заканадаўча замацавана ў Статутах ВКЛ 1566 і 1588 гг. На ёй вялося справаводства, пісаліся летапісы, рэлігійныя і мастацкія творы; «вялікія князі, — як падкрэсліваў Адам Міцкевіч, — карысталіся ёю для сваёй дыпламатычнай перапіскі». Побач з ёю ў якасці літаратурнай мовы шырока ўжывалася латынь і — значна радзей — стараславянская.
Сучасная беларуская літаратурная мова фарміравалася ў ХІХ — пачатку ХХ ст. ў вельмі неспрыяльных абставінах (жорсткая паланізацыя, потым русіфікацыя, забарона царскім урадам беларускага друку і беларускай мовы ў афіцыйным ужытку і г. д.). У аснову яе ляглі гаворкі цэнтральнай Беларусі (зона Ашмяны-Мінск-Барысаў), адкуль выйшлі буйнейшыя яе стваральнікі — Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Францішак Багушэвіч, Янка Купала, Якуб Колас. Насільная паланізацыя, русіфікацыя, а таксама натуральныя польскія і рускія культурныя ўплывы прывялі ў Беларусі да літаратурнага двухмоўя (беларуска-польскага і беларуска-рускага ў ХІХ ст. і беларуска-рускага — у ХХ ст.). Нацыянальнае адраджэнне беларусаў, узнікненне беларускай дзяржавы (1918-1919 гг.), набыццё Беларуссю дзяржаўнай самастойнасці (1990-1991 гг.), прыняцце Вярхоўным Саветам БССР 26 студзеня 1990 г. закона «Аб мовах у Беларускай ССР», паводле якога беларуская мова абвешчана дзяржаўнай, — усё гэта спрыяла раней і сёння садзейнічае ўмацаванню сацыяльнага статуса беларускай мовы як літаратурнай мовы беларускага народа, усіх грамадзян Беларусі.
Вялікае лексічнае багацце, распрацаванасць, унармаванасць, стабільнасць традыцый, стылістычная дыферэнцыяцыя — гэта і многае іншае дазваляе спадзявацца на натуральнае і плённае развіццё беларускай літаратурнай мовы ў ХХІ стагоддзі.

Источник

Літаратурная мова-адна з формау нацыянальнай мовы, яе прыметы і асаблівасці.Нормы беларускай літаратурнай мовы

Мова і соцыум.Функцыі мовы у грамадстве

Сутнасць і прырода мовы

Уявіць сённяшняе жыццё без мовы немагчыма. Усе тыя сувязі, якія існуюць паміж людзьмі, цалкам грунтуюцца на мове. Дзякуючы мове мы можам карыстацца ўсімі назапашанымі чалавецтвам ведамі, разам з тым яна з’яўляецца галоўным сродкам зносін людзей, моваю ахоплены ўсе сферы духоўнага і матэрыяльнага жыцця грамадства. Як жа вызначаецца навукай сутнасць, існасць мовы?

Адказы на гэтае пытанне існавалі розныя. Адны вучоныя разглядалі мову як з’яву біялагічную, такую, як здольнасць есці, піць, хадзіць. Лічылася, што мова закладзена ў самой біялагічнай сутнасці чалавека і перадаецца ў спадчыну. Другія даследчыкі лічылі мову з’явай псіхічнай, адносілі яе да сферы падсвядомай псіхафізіялагічнай дзейнасці. Падобныя сцвярджэнні маюць аднабаковы характар. На самой справе, мова – з’ява біялагічная і псіхічная, але ў тым сэнсе, што ў чалавеку генетычна закладзена здольнасць авалодаць мовай, г.зн. ён валодае псіхафізіялагчным механізмам, які забяспечвае магчымасць маўлення. Але рэалізаваць гэтую здольнасць чалавек можа толькі ў стасунках з іншымі людзьмі – носьбітамі пэўнай мовы (вы ведаеце выпадкі, калі маленькія дзеці, пазбаўленыя чалавечых кантактаў, раслі ў іншым асяроддзі і набывалі звычкі гэтага асяроддзя). Мова не перадаецца, як іншыя біялагічныя прыкметы, у спадчыну кожнаму канкрэтнаму чалавеку. Чалавек вучыцца мове ад іншых людзей, сама па сабе яна не сфарміруецца нават угенія. Дзіця, незалежна ад нацыянальнасці і генаў бацькоў, пачне размаўляць на той мове, якую чуе з першых дзён жыцця.

Кожны чалавек валодае не мовай увогуле, а канкрэтнай мовай (ці мовамі), што належыць пэўнаму народу. У гэтым праяўляецца дваісты характар мовы: з аднаго боку, яна з’ява індывідуальная, бо ўласціва чалавеку. Яна дапамагае кожнаму індывідууму заявіць аб сабе як пра арыгінальную асобу, са сваім духоўным светам, інтэлектуальным патэнцыялам. З другога боку, – з’ява грамадская (ці сацыяльная), бо належыць канкрэтнай грамадскай супольнасці. Сацыяльная прырода мовы заключаецца найперш у тым, што яна аснова і форма грамадскай свядомасці і разам з тым унікальны і універсальны сродак зносін людзей, феномен духоўнай культуры чалавецтва.

Такім чынам, мова – з’ява грамадская, якая ўзнікла на пэўным этапе развіцця чалавецтва і з’яўляецца вынікам прынцыпова новага якаснага ўзроўню развіцця чалавека і сацыяльнай арганізацыі грамадства.

Мова забяспечвае бесперапыннасць этнічнага і культурнага развіцця любой грамадскай супольнасці на працягу яе гісторыі, з’яўляецца спосабам захавання адзінства народа ў прасторы і часе, формай трансляцыі ад пакалення да пакалення сацыяльнага вопыту і духоўнай культуры народа.

Гіпотэзы паходжання мовы

Дзе і як узнікла мова? Калі гэта адбылося?

На зямным шары налічваецца вялікая колькасць жывых істот, але сярод іх толькі чалавек валодае членападзельнай мовай, якая з’яўляецца яго галоўнай прыкметай і вылучае з астатняга біялагічнага свету. Гэты факт дае падставу меркаваць, што само паходжанне і станаўленне чалавека адбылося дзякуючы мове. Паколькі пераважную большасць часу існавання чалавека мова ўжывалася толькі ў вуснай форме, а пісьменства, якое фіксуе і захоўвае вынікі моўнай дзейнасці чалавека, існуе ўсяго каля 5000 гадоў, дакладных і строга аргументаваных звестак пра тое, калі і як узнікла мова, якія этапы развіцця прайшла, у вучоных няма. Таму праблема паходжання мовы з’яўляецца цалкам гіпатэтычнай. Аналізуючы розныя падыходы ў вырашэнні гэтай праблемы, можна выдзеліць два асноўныя накірункі: а) мова створана чалавекам у працэсе яго эвалюцыйнага развіцця; б) мова створана звышнатуральнай сілай. Існуе некалькі гіпотэз паходжання мовы, найбольш пашыраныя з іх наступныя.

Самая старажытная філасофская канцэпцыя мовы – лагасічная (логасная).Яна пабудавана на міфолага-рэлігійных уяўленнях пра мову як дар Бога і існуе ў некалькіх разнавіднасцях: ведычнай, канфуцыянскай, біблейскай.

Паводле міфолага-рэлігійнай тэорыі, у аснове свету ляжыць духоўны пачатак. Дух уздзейнічае на матэрыю, якая знаходзіцца ў хаатычным стане, уладкоўвае яе формы. Вянец тварэння духу – чалавек. Для абазначэння духоўнага пачатку ўжываліся тэрміны «Бог», «Дао», «Логас». Так, згодна з хрысціянскай філасофіяй, «Слова» існавала да з’яўлення чалавека і непасрэдна кіравала інертнай матэрыяй. Яно стварыла свет з першаснага хаосу. Вось як гаворыць пра гэта ў Бібліі евангеліст Іаан: «У пачатку было слова, і Слова было ў Бога, і Слова было Бог. Яно было спачатку ў Бога. Усё праз яго пачало быць, і без Яго нічога не пачало быць, што пачало быць».

Падобныя тлумачэнні, толькі ў іншых тэрмінах, ляжаць у аснове індуізму і канфуцыянства. Побач з Божым паходжаннем мовы хрысціянская філасофія тлумачыць слова і як чалавечую з’яву. Бог стварае чалавека і адкрывае яму дар слова, г.зн. Божае слова, якое стварыла чалавека, становіцца потым здабыткам чалавека.

Пытанне пра паходжанне мовы разглядалася і ў антычнай філасофіі. Яшчэ ў VII–VI ст. да н.э. старажытнагрэчаскія вучоныя імкнуліся знайсці сувязь паміж словамі, «імёнамі» і высветліць, які характар паходжання мовы – прыродны ці ўмоўны. Пазней гэтыя праблемы асэнсоўваліся ў філасофіі эпохі сярэдніх вякоў і Адраджэння.

З XVI ст. у Еўропе пашыраецца тэорыя паходжання мовы, у аснове якой ляжыць рацыянальная філасофская канцэпцыя «грамадскай дамоўленасці». Паводле яе, грамадская дамоўленасць адрознівае чалавечае грамадства ад першабытнага статка, дзе пануюць варожасць і барацьба кожнага. Прычыны пераходу да супрацоўніцтва тлумачыліся па-рознаму: ідэалістычна – божым паходжаннем чалавека і яго маралі; матэрыялістычна – агульнасцю інтарэсаў людзей. Паводле гэтай філасофіі, не Божае «Слова-Логас», а сам чалавек-мысляр, яго розум з’яўляюцца крыніцай навуковых адкрыццяў, працы. Аднак гэта тэорыя не тлумачыла, адкуль узялася мова, як чалавек авалодаў ёю.

Пазней на аснове філасофіі грамадскай дамоўленасці былі распрацаваны т.зв. этымалагічныя,ці натуралістычныя, гіпотэзы паходжання мовы: гукапераймальная, выклічнікавая і інш. Так, паводле гукапераймальнай гіпотэзы, мова ўзнікла са здольнасці чалавека пераймаць гукі навакольнага свету (птушак, звяроў). Згодна з выклічнікавай тэорыяй, штуршком для ўзнікнення мовы былі натуральныя інстынктыўныя гукавыя комплексы накшталт ой-ой, ха-хаяк рэакцыя на пэўныя вонкавыя раздражняльнікі.

Відавочна, гэтыя гіпотэзы не даюць адказу на пытанне, як узнікла мова.

Вялікая ўвага праблеме паходжання і развіцця мовы надавалася ў працах французскіх і нямецкіх філосафаў (Ж.Русо, І.Гердэра і інш.). Але найбольш разгорнутае асвятленне атрымала гэтая праблема на пачатку XIX ст. у даследаваннях нямецкага філосафа і лінгвіста Вільгельма фон Гумбальта. На яго думку, «узнікненне мовы абумоўлена ўнутранай праблемай чалавецтва». Мова, па Гумбальту, – гэта жывая дзейнасць чалавечага духу, адзіная энергія народа, якая ідзе з глыбінь чалавечай існасці і напаўняе ўсё яго жыццё. Мова не проста сродак зносін людзей, яна тая сіла, якая робіць чалавека чалавекам. Канцэпцыя Гумбальта апіралася на ідэю ўзаемазвязнага развіцця мовы, мыслення і «духу народа». «Мова і духоўная сіла народа развіваюцца не асобна адна ад адной і не паслядоўна адна за другой, а складаюць выключна і непадзельна адно і тое ж дзеянне інтэлектуальнай здольнасці».

У XIX ст. была распрацавана т.зв. матэрыялістычнаятэорыя паходжання мовы, ці «працоўная», або «сацыяльная». Паводле яе, мова ўзнікла як вынік сумеснай дзейнасці перашабытных людзей (неабходнасць узаемаразумення стымулявала ўзнікненне гукавых комплексаў). Перашабытныя людзі як бы прымацоўвалі гукавыя комплексы да прадметаў, дзеянняў. Паступова з развіццём грамадства слова ўжывалася не толькі для абазначэння канкрэтнага, але і цэлага класа прадметаў. Абстрагуючыся ад прадмета, мова ператваралася ў своеасаблівы знак. Такім чынам, вытокі мовы ўзыходзяць да пачатку сумеснай працоўнай дзейнасці і іншых грамадскіх стасункаў у працоўным калектыве.

Як бы ні вырашалася ў навуцы праблема паходжання мовы, відавочным для ўсіх нас з’яўляецца тое, што жыццё мовы цесна звязана з жыццём грамадства. Мова не толькі дапамагае людзям зразумець адзін аднаго, але і захаваць здабыткі чалавечай гісторыі, навукі і культуры.

Функцыі мовы ў грамадстве

Мова – складаная знакавая сістэма. І тое, што мы ведаем, як жылі нашы продкі тысячы гадоў назад, пра што яны марылі, аб чым рупіліся, і тое, што мы можам выказаць свае думкі, перадаваць пачуцці, – гэта ўсё дзякуючы яе універсальнаму характару і поліфункцыянальнасці. Універсальны характар мовы вызначае разнастайнасць яе функцый.

Асноўнымі сярод усіх функцый (а іх налічваецца каля 25) мовы з’яўляюцца камунікатыўная (мова – найважнейшы і унікальны сродак узаемаадносін паміж людзьмі) і пазнавальная, ці кагнітыўная (мова забяспечвае магчымасць думаць і пазнаваць свет). Пры дапамозе гэтых дзвюх функцый асоба атрымлівае інфармацыю ад іншых людзей ці грамадскія суполкі, людзі перадаюць патрэбную інфармацыю іншым асобам. Але з дапамогай мовы людзі не толькі могуць паведамляць адзін аднаму патрэбную інфармацыю, але і назапашваць веды, фіксаваць, класіфікаваць, абагульняць пэўныя інтэлектуальныя дасягненні чалавецтва.

На базе дзвюх асноўных функцый мовы развіваюцца іншыя, больш прыватныя. У складзе камунікатыўнай функцыі вылучаюцца, напрыклад,рэгулятыўная, ці фатычная,пры дапамозе якой людзі наладжваюць кантакты паміж сабой, уступаюць у дыялогі і замыкаюць іх, рэгулююць адносіны паміж сабой, і акумулятыўная – функцыя назапашвання, захавання традыцый, культуры, гісторыі, нацыянальнай самасвядомасці народа.

У складзе пазнавальнай функцыі вылучаюць намінатыўную – функцыя наймення прадметаў, з’яў рэчаіснасці і эмацыйную – функцыя выражэння эмоцый, пачуццяў, настрою.

Словы з’яўляюцца яшчэ і сродкам мастацкай творчасці. Таму з камунікатыўнай і пазнавальнай функцыямі звязана эстэтычная, ці паэтычная, сутнасць якой у здольнасці мовы ўздзейнічаць на пачуцці і думкі чалавека не толькі зместам, але і самой вонкавай формай: гучаннем, адборам слоў, іх спалучэннем. Гэтая функцыя праяўляецца ў імкненні да рытмічнасці, мілагучнасці, вобразнасці маўлення.

Вельмі важнай функцыяй мовы з’яўляецца этнічная, калі мова выступае прыкметай, сімвалам нацыі, сродкам этнічнай кансалідацыі. Асабліва выразна гэтая функцыя праяўляецца ў сітуацыях, дзе існуе культурна-моўная асіміляцыя аднаго народа другім. Мова ў такім выпадку з’яўляецца фактарам еднасці этнасу. Народ імкнецца захаваць яе як сведчанне сваёй нацыянальна-гістарычнай адметнасці і культурна-духоўнай самабытнасці. Для беларускай мовы гэтая функцыя набывае асаблівае значэнне, паколькі Беларусь як самастойная дзяржава можа выйсці на міжнародны ўзровень толькі пры ўмове валодання нацыянальнымі традыцыямі, нацыянальнай спадчынай, культурай і мовай.

Літаратурная мова-адна з формау нацыянальнай мовы, яе прыметы і асаблівасці.Нормы беларускай літаратурнай мовы

Моўныя нормы адлюстроўваюць самыя характэрныя рысы нашай мовы і з’яўляюцца абавязковымі для ўсіх, хто карыстаецца ёю. Дзякуючы нормам дасягаецца адзінства мовы, разуменне паміж людзьмі ў працэсе моўных зносін.

Дата добавления: 2018-02-28 ; просмотров: 809 ; Мы поможем в написании вашей работы!

Источник

Літаратурная мова

Літарату́рная мо́ва, стандартная мова [1] — унармаваная форма натуральнай агульнанароднай мовы, якая валодае вызначальнымі рысамі наддыялектнасьці, поліфункцыянальнасьці, нарматыўнае апрацаванасьці (артаэпічнай, артаграфічнай, лексычнай, граматычнай), наяўнасьці пісьмовай (пісьмова-кніжнай) і вуснай (вусна-гутарковай) формаў рэалізацыі, максымальнай стылевай дыфэрэнцыянаванасьці.

У адрозьненьне ад дыялектаў, моўныя нормы літаратурнай мовы характарызуюцца большай абавязковасьцю і асэнсаванасьцю, а таксама кадыфікаванасьцю.

Нармаванасьць літаратурнае мовы заключаецца ў тым, што значэньне і ўжываньне словаў, вымаўленьне й правапіс у ёй рэглямэнтаваныя, форма- і словаўтварэньне падпарадкоўваюцца агульнапрынятым узорам. Апрацаванасьць, адбор моўных сродкаў і іхная адносная рэглямэнтацыя зьяўляюцца нязьменнай і пастаяннай уласьцівасьцю літаратурнае мовы, якая найбольш поўна выражае ейную спэцыфіку. Паняцьце нормы, аднак, не выключае ў асобных выпадках варыянтаў, што адлюстроўваюць зьмены, якія пастаянна адбываюцца ў мове як сродку чалавечых зносінаў.

Нацыянальная літаратурная мова звычайна фармуецца й разьвіваецца з мовы народнасьці, дакладней — зь якога-небудзь ейнага дыялекту, што найбольш поўна адлюстроўвае агульныя тэндэнцыі разьвіцьця адпаведнае мовы. Подле свайго слоўнікавага складу і граматычных асаблівасьцяў такі дыялект звычайна зьяўляецца найбольш тыповым у сыстэме дыялектаў адпаведнае мовы. Літаратурная мова цесна ўзаемадзейнічае з дыялектамі, пастаянна папаўняецца за іхны кошт. Разам з тым літаратурная мова ўплывае на дыялекты, спрыяючы іхнай уніфікацыі.

Источник

Лiтаратурная мова. Дыялектная мова. Дыялекты на Беларусi

Дыялектная мова – гэта мова народа (нацыі або народнасці), якая выступае ў выглядзе мясцовых гаворак.

Разнастайныя мясцовыя гаворкі, што бытуюць на тэрыторыі Бе-ларусі на аснове свайго падабенства аб’ядноўваюцца ў тэрытары-яльныя дыялекты, якія ў сукупнасці і ўтвараюць дыялектную мову. На дыялекталагічных картах можна ўбачыць два проціпастаўленыя адзін аднаму дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні. Сярэд-небеларускія гаворкі спалучаюць некаторыя рысы паўночна-ўсходняга і паўднёва-заходняга дыялектаў, а таксама маюць і свае спе-цыфічныя асаблівасці, што дае падставу выдзяляць іх у асобную міждыялектную групу. Два дыялекты з міждыялектнай пераходнай групай гаворак складаюць асноўны масіў сучаснай беларускай дыя-лектнай мовы. Акрамя гэтага, у склад сучаснай беларускай дыялект-най мовы ўваходзіць яшчэ адасобленая група заходнепалескіх, ці брэсцка-пінскіх, гаворак. Яны значна адрозніваюцца ад усіх іншых гаворак асноўнага беларускага дыялектнага масіву.

Такім чынам, два дыялекты і сярэднебеларуская група гаворак – аснова сучаснай беларускай дыялектнай мовы.

Кожны беларускі дыялект мае свае спецыфічныя асаблівасці.

Сярэднебеларускія пераходныя гаворкі маюць асаблівасці і аднаго, і другога дыялекту, але разам з тым ёсць і свае адметныя рысы, напрыклад, адсутнасць мяккага [ц’] у 3-й асобе дзеясловаў ІІ спражэння (ходзя, робя, купя, гавора), вымаўленне [о] на месцы [а] перад [ў] (проўда, казоў) і інш.

Брэсцка-пінскія (заходнепалескія) гаворкі істотна адрозніваюцца ад усіх іншых гаворак асноўнага масіву беларускай дыялектнай мовы, у іх многа агульнага з украінскай мовай. Так, палескай групе гаворак уласціва оканне(гл.ніжэй)(вода, нога); цвёрдыя зычныя (вэчор, зыма); вымаўленне [і] на месцы [э] (ліс, хліб); спалучэнне [мн’] перад [а] (мнята, мнясо); канчатак –овіў давальным і месным склонах (братові, сынові); інфінітыў на –ты(ходыты, просыты, ку-пыты) і інш.

Беларускія дыялекты і асобныя гаворкі ўнутры іх адрозніва-юцца таксама лексікай і словаўтварэннем. Аднак, нягледзячы на ўсе гэтыя адрозненні, агульных элементаў у іх значна больш. Таму наяўнасць тэрытарыяльных дыялектаў не парушае адзінства беларускай нацыянальнай мовы.

У наш час новыя дыялекты не толькі не ўтвараюцца, але пас-тупова сціраюцца адрозненні паміж існуючымі. У прыватнасці, страчваюцца мясцовыя асаблівасці, разбураюцца дыялектныя межы, звужаецца іх роля ў працэсе зносін. Тым не менш дыялекты яшчэ жывуць. Яны – апора і аснова нацыянальнай мовы. Гэта – моўныя сродкі, выпрацаваныя і адшліфаваныя на працягу стагоддзяў на-шымі папярэднікамі. Для нацыянальнай мовы яны – скарбніца, якую мы павінны захоўваць і берагчы. У многіх краінах свету дыялекты ахоўваюцца як нацыянальнае багацце. На дыялектах друкуецца фальклор, ствараецца літаратура, у школах вучаць, як карыстацца імі. На некаторых дыялектах мастацкая літаратура існуе стагоддзі.

Аднак дыялектнае маўленне, натуральнае ў гутарцы з земля-камі, недапушчальнае ў навуковых і афіцыйных зносінах. Асабліва адмоўна характарызуе маўленчую культуру чалавека ўжыванне дыялектных формаў, дыялектнага акцэнту пры карыстанні літара-турнай мовай. Каб пазбегнуць дыялектных звычак маўлення, паз-бавіцца ад перамешвання літаратурнага і дыялектнага, трэба добра ўсведамляць розніцу паміж літаратурнымі і дыялектнымі моўнымі сродкамі, валодаць нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Источник